(Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në fondet e Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut: dokumente. Hulumtoi dhe përgatiti, Prof.asoc.dr. Gjon Berisha, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë, 2018, 433f.)

Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë në kuadër të aktiviteteve kushtuar Vitit Jubilar të 550-vjetorit të vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, botoi vëllimin me dokumente “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në fondet e Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut: dokumente”, hulumtuar dhe përgatitur për botim nga Prof.asoc.dr. Gjon Berisha. Botimi i këtyre dokumenteve është një përfundim me sukses i punës hulumtuese disa vjeçare në Arkivin Shtetëror të Dubrovnikut nga studiuesi i periudhë së mesjetës, Berisha, i cili si rezultat i punës hulumtuese në arkivin në fjalë pati rastin që të hulumtoj dhe grumbulloj rreth 35,000 faqe dokumente që ndërlidhën me Arbërinë dhe arbërorët në mesjetë, të cilat dokumente për nga përmbajtja e tyre ju takojnë fushave të ndryshme si: ekonomike, politike e kulturore. Nga këto dokumente të hulumtura dhe grumbulluara gjatë katër viteve të fundit, një pjesë e tyre, që i kushtohen Epokës së Gjergj Kastriotit, gjejnë vend në këtë përmbledhje me dokumente.
Një përmbledhje e tillë me dokumente tematike, kushtuar Gjergj Kastriotit, dhe që na vijnë vetën nga një arkiv, siç është Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut (DAD), nuk ka ekzistuar më herët, prandaj është mirëseardhur për studiuesit e mesjetës në veçanti dhe lexuesit në përgjithësi. Edhe në aspektin metodologjik, vëllimi është i punuar me kujdes të veçantë, ku krahas tekstit të dokumentit origjinal, gjendet përkthimi në gjuhën shqipe. Kurse, për kureshtarët dhe studiuesit që dëshirojnë të bëjnë krahasime me dokumentet origjinale, studiuesi Berisha, në fund të vëllimit ka radhitur faksimilet e shumicës së dokumenteve të botuara, të shoqëruara me shënime plotësuese për vendodhjene tyre dhe datën e dokumentit. Thënë ndryshe, fondet arkivore kushtuar Gjergj Kastriotit që gjenden në DAD, tani i kemi në një vend,në një libër dhe në gjuhën shqipe.
Botimi i burimeve historike të cilat në vete përmbajnë një pjesë të rëndësishme të historisë sonë përbën një punë sa të çmuar dhe të rëndësishme aq edhe të mundimshme, sidomos për periudhën e mesjetës në përgjithësi e në rastin konkret për periudhën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, kur merret parasysh fakti se dokumentet që i referohen periudhës në fjalë janë të shpërndara nëpër arkiva të shteteve të ndryshme me të cilat Gjergj Kastrioti-Skënderbeu kishte raporte qoftë ekonomike, politike e më gjerë.

Vëllimi me dokumente i cili jo rastësisht po i prezantohet lexuesit në Vitin Mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, përmban 228 dokumente që nga pikëpamja kronologjike përfshijnë periudhën kohore nga 21 marsi i vitit 1413 deri më 1 mars të vitit 1468, kohë kjo kur krahas kryengritjes së Gjon Kastriotit në pranverën e vitit 1430, pasuan edhe kryengritjet në viset e tjera të Arbërisë. Gjithashtu në periudhën në fjalë Arbëria u përball me luftërat e vazhdueshme të Skënderbeut kundër ushtrive osmane.
Fondi dokumentar për këto kryengritje pararendëse, vërteton realitetin historik të kohës, se vitet ‘30 të shek. XV, rezultojnë për Arbërinë, vite kryengritjesh antiturke dhe betejash të rrepta kundër tyre. Në këtë sfond, në veprimtarinë politike të Kastriotëve, si një nga ngjarjet më të rëndësishme, është shpërthimi i kryengritjeve antiturke të Gjon Kastriotit të viteve 1428-1430. Në veçanti, në këtë fond janë të pasqyruara kryengritjet e fisnikëve Topia, Arianiti, Kastrioti, Dukagjini, Muzaka etj. Dokumentet arkivore raguzane i referohen, në radhë të parë, kryengritjes së Gjergj Arianitit, e cila tërhoqi vëmendjen: qoftë për nga përmasat, qoftë për nga sukseset e saj të mëdha e të qëndrueshme.
Materialet nga Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut që po botohen në këtë vëllim vijnë nga fondet: Acta Consilii Maius; Acta Consilii Minoris; Acta Consilii Rogatorum; Diversa Notariae; Diversa Cancellariae; Lamenta de Foris; Lettere e Comissioni di Levante; Procurae Notariae; Reformationes dhe Testamenta Notariae, dhe në ndonjë seri tjetër.
Vlenë të theksohet se Gjon Berisha duke përgatitur për botim këto dokumente ka treguar kujdes të veçantë, në radhë të parë, duke i dhënë të plota fondet e Arkivit të Dubrovnikut prej nga edhe i ka marrë dokumentet që po botohen, pastaj vëmendje e veçantë i është kushtuar dokumenteve me rastin e transkriptimit dhe përkthimit të tyre, që ka qenë një punë mjaftë e mundimshme, por falë punës këmbëngulëse të tij dhe redaktimit profesional të bërë nga redaktori Fajton Balliu, kanë bërë që këto dokumente, po e themi në kuptimin figurativ, të flasin për një ndër periudhat më të lavdishme të historisë sonë.

Për t’i bërë sa me të lehta për lexuesin, të gjitha dokumentet, studiuesi Berisha, i ka shoqëruara me një kokë, apo fjali që tregon përmbajtjen e dokumentit, shënime sqaruese në fund të faqes, në raste kur e ka konsideruar të nevojshme, si dhe fondin ku gjenden dokumentet origjinale dhe në rastet kur është i botuar, krahas origjinalit është dhënë edhe referenca e dokumentit të botuar.
Gjithashtu për hir të së vërtetës dhe korrektësisë Gjon Berisha nuk lë pa përmendur se autor të huaj ashtu edhe shqiptarë në periudha të ndryshme kohore kanë botuar dokumente arkivore për tematikën që mbulon ky vëllim, por ato janë të pjesshme, dhe se në formë dokumenti apo regesti janë botuar vetëm në gjuhët e origjinalit, e që tani lexuesit po i prezantohen të përkthyera edhe në gjuhën shqipe. Vëllimi me dokumente “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në fondet e Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut”, fillon me dokumente të cilat pasqyrojnë veprimtarinë e paraardhësve të Skënderbeut përkatësisht babait të tij duke përfshirë periudhën kohore prej 21 marsit të vitit 1413 e deri më 2 maj 1437 ( dok.I-LXIX), të cilat japin të dhëna me interes për veprimtarinë e Gjon Kastriotit kryesisht në raport me Raguzën, duke filluar nga dhënia e qytetarisë raguzane, për të vazhduar me marrëveshje tregtare midis Gjon Kastriotit dhe tregtarëve të Raguzës; sulmet e turqve kundër Gjon Kastriotit. Krahas tyre janë përfshirë edhe dokumente ku flitet për tregti si dhe për taksat doganore, po ashtu përmenden edhe disa letra të dërguara nga Raguza për Gjon Kastriotin. Informatat që na sjellin këto dokumente për veprimtarinë e Gjon Kastriotit përfundojnë me dokumentin që mban datën 2 maj 1437, me lajmin për vdekjen e tij. Në dokumentet pas vdekjes së Gjon Kastriotit e deri me kthimin e Skënderbeut në Arbëri pasqyrohet veprimtaria e Gjon Gazullit dhe vëllezërve të tij, vazhdimi i lidhjeve dhe marrëdhënieve tregtare të Raguzës me zotërimet e Kastriotëve, në vazhdën e të cilave përmendet edhe vendimi i Senatit të Raguzës që t’u jepet e drejta e qytetarisë edhe bijve të Gjon Kastriotit, përmenden edhe raste të importimit të artikujve të ndryshëm nga Raguza në zotërimet e Kastriotëve.
Sipas tematikave, dokumentet e botuara në këtë vëllim, që i referohen periudhës së Skënderbeut, i takojnë kryesisht luftërave anti-osmane të Skënderbeut, qëndrimit të Raguzës, si dhe tregtisë në kohën e Skënderbeut, kur themi në kohën e Skënderbeut e kemi fjalën pas vitit 1443, pas kthimit të tij në Arbëri.

Luftërat anti-osmane kanë një përfshirje të gjerë në këtë përmbledhje me dokumente. Raguza i informonte për sulmet e ushtrive osmane apo përgatitjet e tyre për të sulmuar Gjon Kastriotin, gjithashtu Senati i Raguzës i raportonte Janosh Huniadit, për sulmin e sulltanit turk në Krujë dhe për rezistencën
heroike të Skënderbeut, për pushtimin e Novobërdës, duke e informuar për veprimet e ushtrisë turke e cila po masakronte popullsinë dhe po shkatërronte vendin. Krahas këtyre lajmeve materialet e këtij vëllimi pasqyrojnë edhe raportet mes Skënderbeut dhe Raguzës, të cilat kryesisht kishin të bënin me ndihmat-mjetet financiare që Skënderbeu kërkonte për të përballuar sulmet osmane dhe për të përmbushur nevojat ushtarake. Krahas disa ndihmave në të holla të cilat Senati i Raguzës kishte vendosur që ti jepte Skënderbeut për luftën anti-osmane, dokumentet në fjalë përshkruajnë edhe situatën kur fuqitë e krishtera evropiane të asaj kohe e përkrahnin Skënderbeun vetëm me përgëzime të ngrohta, kurse ndihma ushtarake dhe në të holla ishin shumë të pakta.
Përveç ndihmës financiare dokumentet në fjalë dëshmojnë edhe për forma tjera të ndihmës të ofruar nga ana e Raguzës për Skënderbeun, siç është rasti kur Raguza shprehë gatishmërinë për të strehuar Gjergj Kastriotin dhe familjen e tij në rast rreziku nga turqit. Me interes nga ky vëllim janë edhe dokumentet ku përmenden vizitat e Skënderbeut në Raguzë, diskutimet që bëhen rreth heqjes së shpenzimeve për Skënderbeun gjatë qëndrimit të tij në Raguzë, delegacionet që caktohen për shoqërimin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut gjatë kthimit nga Pulja për në Raguzë e shumë çështje që ndërlidhën me këto vizita dhe qëllimin e tyre.
Është me interes të theksohet fakti se në këto dokumente vend meritorë zënë edhe ato ku pasqyrohet fama që mori Skënderbeu si rezultat i qëndresës së tij në luftën anti-osmane, Skënderbeu me qëndresën e tij quhet i ngritur përkrah Huniadit si mbrojtës i krishterimit, madje ka raste ku në dokumente hasim të dhëna kur qeveria e Raguzës vlerëson dhe lartëson meritat e Skënderbeut në mbrojtjen e vlerave të civilizimit evropian përballë pushtimeve turko-smane.

Marrëdhëniet ekonomike midis Arbërisë së Skënderbeut dhe Republikës tregtare të Raguzës, të cilat ishin dinamike dhe shumë të hershme, përfaqësohen me një pjesë të konsiderueshme të dokumenteve në këtë vëllim. Gjatë gjithë shek. XV, Raguza vazhdoi të importonte nga Ballkani jo vetëm minerale, por edhe drithëra, bagëti, dyll, lesh, lëkurë, dhe lëndë drusore. Republika e Raguzës, e cila kishte nevojë të vazhdueshme për prodhimet bujqësore e industriale (drithëra, perime, lëndë drusore), në të shumtën e rasteve, përveçse me vendet italiane, ato i plotësonte dhe në viset e Arbërisë. Në anën tjetër, tregtarët raguzanë, eksportonin për në Arbëri: stofëra, verë, prodhime argjendarie, veshmbathje, etj
Në vëllimin me dokumente nga arkivi i Dubrovnikut dedikuar epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, një pjesë e dokumenteve i dedikohen një çështjeje mjaft të rëndësishme siç është ajo e shërbimit bankar që Raguza i ofronte Skënderbeut, ku dëshmohet për lidhje të ngushta që mbante Skënderbeu me bankat Pazzi, Strozzidhe Albizzi, si dhe për tërheqjen e dukatëve nga depozitat që kishte në Raguzë. Të shumta janë edhe dokumentet lidhur me misionet diplomatike me shtetet evropiane si në kohën e Gjon Kastriotit ashtu edhe në atë të Skënderbeut. Nga ambasadorët e Gjon Kastriotit përmendet Nikollë Suma, ndërsa nga ambasadorët në kohën e Skënderbeut përmendët veprimtaria e Gjon Gazullit, Pal Gazullit, Andrea Gazulli, Andrea Suma dhe Paladino de Gondola, etj.
Kjo përmbledhje dokumentare përfundon më lajmin për vdekjen e Skënderbeut më 1468, më dokumentin që Ambasadori Mantovan në Raguzë, Giovanni Francesco de Maffei, i shkruan markezit të Mantovas me 1 mars 1468 duke e njoftuar për vdekjen Skënderbeut, që është edhe njëri nga versionet e njohura për shkakun e vdekjes së heroit tonë kombëtar.
Ndonëse këto që i përmendëm janë vetëm disa nga rastet më specifike sa ju takon pasqyrimit të luftës anti osmane të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, si dhe çështjeve tjera të cilat ndërlidhën me kohën e tij.
Duke ju referuar përmbledhjës me dokumente “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në fondet e Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut”, mund të konstatojmë se libri në fjalë për nga përmbajtja, mënyra se si studiuesi i është qasur përzgjedhjës së dokumenteve, të cilat pasqyrojnë një sërë problemesh duke filluar nga aspekti politik, diplomatik, social, ekonomik, kanë vlerë dhe rëndësi të veçantë si për opinionin shkencorë, ashtu edhe më gjerë, ngase janë burime të dorë së parë, të rëndësishme për Arbërinë dhe Arbërorët në kohën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Andaj e themi me bindje të plotë se botimi i këtyre dokumenteve jo vetëm që ndriçon por edhe e nderon dhe lartëson epokën dhe figurën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.

Shkroi: Prof.asoc.dr.Teuta Shala-Peli