INSTITUTI I HISTORISË – PRISHTINË

Instituti i Historisë-Prishtinë, botoi vëllimin: Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore – Arkivat Kombëtarë Britanikë, përgatitur nga studiuesit: prof. dr. Hamit Kaba dhe prof. asoc. dr. Sabit Syla.

Dokumentacioni i përfshirë në këtë vëllim është hulumtuar në Arkivat Kombëtarë Britanikë vitet e fundit. Ai përmban dokumente që i takojnë harkut kohor nëntor 1940 – maj 1945. Dokumentet përqendrohen në këto tematika kryesore: pozicioni i shqiptarëve në kuadër të Luftës së Dytë Botërore; diskutimet mbi të ardhmen e Shqipërisë si shtet i pavarur e sovran, apo në kuadër të një federate/konfederate ballkanike; çështja e kufirin shqiptaro-grek dhe shqiptaro-jugosllav; çështja e të ardhmes së shqiptarëve të Kosovës dhe viseve Lindore, të cilët ishin bashkuar me Shqipërinë londineze etj. Andaj, ky publikim paraqet një kontribut të çmuar për të ndriçuar shumë aspekte mbi veprimet politike, diplomatike, të lëvizjes së rezistencës antifashiste shqiptare dhe raportet e saj me lëvizjet e rezistencës së vendeve fqinje si dhe të rolit që kanë pasur Fuqitë Aleate në Shqipëri, gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore. Dokumentet e ofruara janë korrespodenca ndërmjet Misionit Ushtarak Britanik në Shqipëri dhe Shtabit të Forcave Aleate në Itali, ndërmjet këtij të fundit dhe Ministrisë së Jashtme britanike, studime të FO dhe Institutit Mbretëror të Studimeve Ndërkombëtare mbi të ardhmen e Shqipërisë dhe territoreve që iu bashkuan asaj në vitin 1941, korrespodenca ndërmjet BLO-ve dhe OSS [Office of Strategic Services – Zyra e Shërbimeve Strategjike] së Shteteve të Bashkuara, por ka edhe shumë direktiva, instruksione vështrime dhe analiza që FO ua ka përcjellë përfaqësuesve të vet për Ballkanin e Shqipërinë. Vend me interes në këtë përmbledhje zënë edhe korrespondencat midis FO dhe Departamentit të Shtetit lidhur me zhvillimet politike dhe ushtarake në Shqipëri. Duke analizuar më vëmendje këtë përmbledhje mund të konstatojmë se secili dokument më tepër se tjetri konfirmon fokusin e lartë dhe angazhimet konkrete të politikës dhe diplomacisë britanike, përmes misionit ushtarak, për të përcjellë dhe ndikuar lëvizjet politike dhe të rezistencës antifashistë në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni.

Dokumentet e para të kësaj përmbledhje trajtojnë problemin e gjendjes së territoreve shqiptare nën okupimin e ushtrisë greke, pas shtyrjes së ushtrisë italiane, veçanërisht në Korçë e në Gjirokastër në nëntor-dhjetor 1940. Sjellja “korrekte” e ushtrisë dhe administratës së vendosur, qëndron në planet e vjetra për “Vorio-Epirin” dhe diskreditimin e shtetit dhe shqiptarëve në përgjithësi. Korrespodencat të cilat i mori gazetari britanik në Korçë e Gjirokastër, sjellin frymën e kohës. Veçanërisht të rëndësishme janë korrespodencat e Ministrisë së Jashtme dhe Ministrisë Britanike të Informacionit për një deklaratë të bërë nga gjenerali Metaxa në nëntor 1940 dhe interpretimin e saj në politikën britanike. Deklarata e gjeneralit Metaxa për rolin e “çlirimtarit” të Greqisë në Ballkan e në Shqipëri nuk i përmbushte qëllimet e britanikëve, sepse ajo nuk njihte as pavarësinë e Shqipërisë dhe as kufijtë e saj. Sidoqoftë, FO u solidarizua me deklaratën e gjeneralit grek pa shumë hezitime. Hija e “Vorio-Epirit” qëndronte pas deklaratës së Metaxa. Janë rreth 11 dokumente që trajtojnë relacionet shqiptaro-greke dhe qartësojnë politikën britanike karshi këtyre marrëdhënieve, e në të cilat pala britanike është në mbështetje të linjës greke.

Dokumentet në vijim merren me përpjekjet e shqiptarëve e të Zogut për të organizuar e nxitur një lëvizje antiitaliane në Shqipëri, por përpjekjet e tij u sabotuan nga Qeveria greke dhe nga situata e krijuar pas pushtimit gjerman të Greqisë e të Jugosllavisë. Dokumentet e mëpasshme përmendin çështje që lidhen më përpjekjen e Mbretit Zog për të siguruar një status më të privilegjuar dhe përgjigjen negative të Qeverisë britanike. Kjo e fundit gjykonte se Mbreti Zog gëzonte një mbështetje të kufizuar në mesin e shqiptarëve, ndërsa ideja e tij e mbështetur nga “Vatra” për të krijuar një Qeveri të Përkohshme në mërgim nuk u mor seriozisht as nga Qeveria britanike dhe as nga Qeveria amerikane.

Shumica e dokumenteve të përfshira në këtë vëllim i përkasin periudhës së viteve 1943 dhe 1944. Interesi në rritje i dy Aleatëve Perëndimorë – Britanisë së Madhe dhe SHBA-së, u konkretizua me dërgimin e misioneve të veta në Shqipëri e në Ballkan. Nxitja, inkurajimi, armatosja dhe furnizimi i forcave të rezistencës shqiptare ishte qëllimi kryesor i tyre. Për herë të parë botohen dokumente mbi zbarkimin e mundshëm të forcave ushtarake britanike në Shqipëri në verën e vitit 1943 dhe trajtimin e territoreve të shtetit të bashkuar shqiptar. Ushtarakët britanikë mendonin ta trajtonin Shqipërinë si një “territor armik”, ndërsa Ministria e Jashtme si “vend mik”. Si dhe në raste të tjera ata që merrnin vendime politike ishin diplomatët dhe politikanët, ndërsa ushtarakët duhej që t’i zbatonin ato. Një tjetër dilemë që lidhej me zbarkimin ishte problemi i trajtimit të territoreve shqiptare që u bashkuan me Shqipërinë në vitin 1941. Cila do të ishte e ardhmja e tyre?! Ideja e zbarkimit të Forcave Aleate në Shqipëri kushtëzoi deri diku edhe sjelljen e forcave komuniste e nacionaliste në vend.

Përmbajtja e dokumenteve vijuese të periudhës 1941-1943, përgjithësisht janë dëshmi për ruajtjen e fokusit të diplomacisë britanike për të vëzhguar nga afër zhvillimet që kishin të bënin edhe më angazhimet e autoriteteve shqiptare në mërgim kryesisht në Britani dhe në SHBA, por edhe për veprimet e forcave të rezistencës në terren. Një vend të rëndësishme zënë dokumentet që iu kushtohen rritjes së propagandës aleate për të inkurajuar lëvizjen e rezistencës antifashiste nga të gjithë shqiptarët – komunistë e nacionalistë. Në këtë pjesë të dokumenteve zënë vend edhe disa raporte dhe letra diplomatike jugosllave dhe greke për të denoncuar sjelljet e Italisë në Shqipëri dhe qëndrimet proitaliane të Qeverisë shqiptare.
Është më rendësi të theksohet se nga tetori i vitit 1943 kur forcat gjermane zëvendësuan ato italiane në Shqipëri, vëmendja e Qeverisë dhe Parlamentit britanik për Shqipërinë dhe lëvizjen e rezistencës atje u shtua. Për herë të parë, kryeministri britanik u pyet nëse mund të bëjë ndonjë deklaratë për gueriljet në Shqipëri dhe për politikën e Qeverisë së Madhërisë së Tij. Ai u përgjigj: “Po zotëri, mijëra guerilë shqiptarë po luftojnë nëpër male për lirinë dhe pavarësinë e vendit të tyre. Nga përvoja e vendeve të tjera të pushtuara, ata kanë mësuar që e ashtuquajtura pavarësi e dhënë nga gjermanët është tërësisht e gënjeshtërt”. Dokumentet pasuese janë kryesisht raporte dhe analiza mbi situatën dhe rrjedhat e luftës në Shqipëri, kryesisht të dërguara Ministrisë së Jashtme nga Misioni Ushtarak Britanik në Shqipëri.

Në këtë përmbledhje një vend të konsiderueshëm zë Kosova. Ajo përmendet në kontekste dhe pikëpamje të ndryshme, varësisht nga prejardhja e informacionit. Interesi i Aleatëve për Kosovën shtohet sidomos në vitin 1944. E ardhmja e saj brenda apo jashtë Shqipërisë gjen vend në disa dokumente. Në planet e para të përgatitura nga specialistët aleatë për të ndihmuar Shqipërinë përfshihen edhe ndihmat që do të përfitonte Kosova, por me kalimin e kohës, Kosova ndahet nga Shqipëria – një fakt domethënës që fliste jo pak për të ardhmen e saj nën shtetin jugosllav. Një pjesë jo e pakët e dokumenteve britanike e shohin lidhjen e territoreve shqiptare si një fenomen natyral jo vetëm në aspektin etnik, por edhe në atë ekonomik. Të dy këto pjesë plotësonin njëra-tjetrën. Dokumenti, “mbi të ardhmen e Kosovës dhe vlerën e saj ekonomike”, të shoqëruar me shtojcën ‘A’ dhe ‘B’, nis më këtë përkufizim: “Krahina iu aneksua Shqipërisë prej Jugosllavisë nga italianët në gusht 1941, ku përfshihej edhe Lugina e Plavës dhe Gucisë, fusha e Metohisë, pjesë të fushës së Kosovës, Mali i Sharrit dhe lugina e Sipërme e Vardarit”. Sa i përket popullsisë, vazhdon dokumenti, nuk ekzistojnë shifra të sakta. Në vitin 1918, pjesa më e madhe ishte padyshim shqiptare. Kjo shumicë vazhdon pothuajse me siguri, megjithëse është reduktuar shumë gjatë sundimit jugosllav 1918-1941.

Mjaft interesante janë dokumentet e sjella në këtë vëllim mbi qëndrimin e Britanisë së Madhe ndaj ndryshimeve kufitare të bëra nga pushtuesit italianë dhe gjermanë dhe të ardhmen e Kosovës. Studimet për kufijtë dëshmojnë për qëndrimin ambig të Britanisë së Madhe ndaj çështjes shqiptare, qëndrim ky që kushtëzohet sa nga strategjitë ushtarake, aq edhe me nevojat për të kënaqur aleatët ballkanikë të koalicionit antifashist. Diplomacia britanike kundërshtoi propozimin për mbajtjen e një plebishiti ndër shqiptarët e Kosovës dhe territoreve të tjera të banuara nga shqiptarë. Ajo, në kundërshtim me parimet e Kartës së Atlantikut dhe dëshirës së shqiptarëve, nuk i lejoi këta të fundit të shpreheshin për ardhmërinë e tyre, duke treguar se midis parimeve dhe interesave gjeostrategjike, këta të fundit mbizotëronin.

Përqendrimi më i madh i diplomacisë britanike, referuar dokumenteve të kësaj përmbledhje ishte në pjesën e fundit të luftës, fillimi i vitit 1944 deri në maj të vitit 1945. Gjatë vitit 1944, deri më 5 tetor 1944, britanikët teorikisht përkrahnin, të gjitha forcat e rezistencës në Shqipëri, por praktikisht më shumë i adresoheshin LNÇ. Kjo u pa më faktin se pjesa më e madhe e furnizimeve aleate iu akordua lëvizjes partizane. Politika britanike e mbështetjes për rezistencën partizane ndonëse me një lloj hezitimi siguroi mbështetjen e politikës amerikane. Por, asnjeri nga të dy Aleatët Perëndimorë të Luftës nuk pranoi që ta njihte Qeverinë e Frontit Nacionalçlirimtar të krijuar në Berat. Ata e shihnin me shumë dyshim karakterin komunist të Qeverisë shqiptare dhe më të drejtë konstatonin se një regjim totalitar po projektohej për t’u vendosur në Shqipëri. Në mbarim të vitit 1944 britanikët vendosën të dërgonin në Shqipëri një mision ushtarak, ndërsa amerikanët një mision civil, të cilët do të studionin situatën në Shqipëri dhe do të procedonin më tej me njohjen e Qeverisë shqiptare.

Pjesa përmbyllëse e kësaj përmbledhje përfshinë një numër të konsiderueshëm dokumentesh, të cilat hedhin dritë mbi situatën politike-ushtarake dhe socio-ekonomike në Shqipëri në prag të çlirimit nga pushtuesit gjerman, duke përshkruar natyrisht rritjen e forcave partizane, moralin, pajisjet, por edhe të dhëna interesante mbi shkallën e dëmtimeve që la lufta, problemet e varfërisë, të papunësisë dhe problemet financiare të autoriteteve vendore. Ka në mesin e këtyre dokumenteve informacione për aspekte të veçanta të situatës që nga fillimi i vitit 1944. Me interes janë vështrimet që i bëjnë përfaqësuesit diplomatikë dhe ushtarakë britanikë marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave dhe marrëdhënieve shqiptare-greke, të cilat janë përmbledhur në një vështrim të titulluar: “Marrëdhëniet më vendet fqinje”. Rëndësi të veçantë paraqet raporti i ambasadorit britanik në Beograd, Ralph Skrine Stevenson, drejtuar Sekretarit të Jashtëm, Anthony Eden. Ambasadori britanik, pavarësisht se ka shfrytëzuar kryesisht burimet jugosllave jep një informacion të gjerë mbi rezistencën e shqiptarëve në Kosovë e Maqedoni kundër ushtrisë jugosllave dhe ripushtimit të këtyre territoreve.